Sinds begin dit jaar zijn we aan het voorbereiden om hier, in het Zuiderzeemuseum, de bun van de botter te gaan opknappen. Hout inslaan, alles op lokatie krijgen, materiaalkeuze voor bevestigingsmiddelen, het samen organiseren en afstemmen met het museum en medewerkers, het vraagt allemaal de nodige tijd.
De afgelopen twee weken, vanaf medio april, zijn we dan eindelijk volop aan de slag gegaan. Er zijn bouten gesmeed in het museum, er is hout geleverd en afgelopen week is de botter onderstopt, wat nog een vreemde verrassing met zich meebracht. Het bed van de helling bleek z'n beste tijd wel gehad te hebben en is doorgezakt. Als we dit aan het museum melden dan blijken ze hier al van op de hoogte, de EB60 zal de laatste zijn die op dit bed geheld is. Alle gewicht van de botter wordt inmiddels gedragen door onderstoppingen overdwars, zodat de botter niet alleen goed wordt gestut, maar dat we ook beter onder het schip kunnen.
We zullen hier op de website regelmatig verslag doen van de voortgang. Op de foto rechts hout voor nieuwe dekenpoten, dat net geleverd is.
Wat vooraf ging
In oktober 2014 werd de botter op de helling getrokken voor een kleine timmerbeurt en lopend onderhoud. Er werden 5 beste zitters en een ligger aangebracht en de bedoeling was om het schip tijdelijk op te lappen om een jaar later grootscheeps door Peter Schouten en Floris Barends, samen met vrijwilligers, te herstellen. De deken en het achterschip zouden dan aangepakt worden. Omdat de deken te slecht bleek en de fondsenwerving onvoldoende op gang kwam hebben we de bakens echter moeten verzetten. De nieuwe inhouten geven inmiddels gelukkig wel weer verband in het voorschip. Geen overbodige luxe voor de EB60, die vervolgens op de wal moest blijven overwinteren.
Er is nu een alternatief plan uitgewerkt en dankzij de steun van twee houtbewerkers, de betrokkenheid van het museum en een aantal leveranciers - en een toezegging van een gift van het Prins Bernard Fonds, ziet het er naar uit dat dit herstel in afgeslankte vorm toch nog mogelijk is geworden. Naast hen willen we vooral Floris Barends en Peter Schouten, maar ook alle anderen die ons gevraagd en ongevraagd van advies hebben gediend, zodat we toch weer zo'n grote ingreep op poten konden zetten, hierbij bedanken.
Plan is nu om de bun, deken, alle dekenpoten en de zwaardbolders te vervangen. Daarnaast komt er weer een trog op de bun.
Samenwerking met het Zuiderzeemuseum
Het Zuiderzeemuseum zorgt niet alleen voor faciliteiten zodat we klus hier kunnen uitvoeren, maar stelt ook medewerkers beschikbaar. Zo is er de afgelopen dagen, samen met de smid, een grote hoeveelheid bevestigingsmiddelen gesmeed. Bouten in kleine en grote maten en doken voor de deken, al bij al zo'n 40kg. Zowel voor ons als voor het museum heeft dit waarde. Bezoekers wordt gedemonstreerd hoe dit smeedwerk tot stand komt en kunnen vervolgens op de helling worden gewezen waar wij het materiaal verwerken.
We moeten ons werk kunnen blijven doen, dus de bezoekersstroom wordt wel een beetje op afstand gehouden. Desondanks is er genoeg te zien. Onder de bezoekers treffen we soms overigens ook echt geïnteresseerden aan en daar willen we dan best tijd voor nemen om uit te leggen waar we mee bezig zijn. Het is een win-win situatie, voor de botter en het museum. Daarnaast is het er prettig toeven, de moeite van de extra reistijd waard.
We krijgen ook de nodige steun van houtzaagmolen Het Jonge Schaap. Ze leveren hout en stellen daarbij hun materieel beschikbaar. Op een veldje aan de Kalverringdijk kunnen we zo een zwaardbolder op dikte zagen met hun kettingzaag.
De kop is er af
Halverwege de tweede week van mei zijn we eindelijk zover dat we van start kunnen gaan met het sloop- en timmerwerk. We vervangen eerst het achterhoofdschot. Ook lopen we meteen tegen de eerste onvermijdelijke tegenvaller aan, de kielbalk blijkt in de bun zwaar gehavend. Op bijna dezelfde plek is ook een vlakdeel gescheurd. We zullen dit ook aan moeten pakken, nu we er nog bij kunnen. Aan het eind van de week staat het hoofdschot er grof op maat gezaagd in.
Aan bekijks hebben we geen gebrek, als we op de helling bezig zijn wekt dat bij het publiek veel nieuwsgierigheid op. De geïmproviseerde afrastering blijkt wel nodig, maar men blijft er netjes achter.
De tweede week wordt de timmerploeg versterkt door ons derde lid, die aan de slag gaat met de sloop van de grote bolders. Verder worden het achterhoofdschot en twee exta liggers in de bun gemonteerd. Het vlak van de botter is in twee fasen vervangen en over de volle breedte, onder de deken, voorzien van lange lassen tussen de delen voor en achter. De twee liggers moeten hier voor extra sterkte zorgen. Daarnaast is het vlak, door allerlei oorzaken, nogal oneffen en uit model geraakt. Om de nieuwe schotten en liggers er mooi in te krijgen, met een vlakke passing, willen we een vlakke ondergrond en een tilling (helling van het vlak van kiel naar kim), zoals die vroeger was. Het vraagt veel pas en meetwerk, het in lijn drukken van vlakdelen en hier en daar wat schaafwerk, maar het resultaat mag er zijn.
Dendrochronologisch onderzoek
De vroegste geschiedenis van de EB 60 is een groot raadsel en al lang stoeien we met het idee dat het mogelijk moet zijn om aan de hand van oorspronkelijke onderdelen van de botter, waarvan we geloven dat er zich nog een aantal in het schip bevinden, min of meer de leeftijd te kunnen bepalen. Eén van die onderdelen is de kielbalk waarvan we de afgelopen dagen een deel uit het schip hebben moeten slopen.
Onder begeleiding van een maritiem archeoloog van het museum hebben we dit deel zorgvuldig gedemonteerd en vervolgens hebben we hem een plakje van deze 'Westfriese kruidkoek' aangeboden. Hij zal bij collega's navragen of hier iets uit is af te leiden. Dedrochronologisch onderzoek kan bij een stuk hout met voldoende jaarringen in elk geval duidelijk maken wanneer dit stuk hout op z'n vroegst geveld is en in het gunstigste geval het exacte jaartal van het vellen. Deze beide kunnen ons meer informatie verschaffen over de leeftijd van de EB 60.
De totaal versleten kielbalk bleek bij het doorzagen overigens knijtehard. Ook troffen we er nog houten pennen in aan, waarmee de scheg aan de kielbalk gemonteerd heeft gezeten.
Volgens overlevering is de botter rond het midden van de 18e eeuw gebouwd in Hoorn. Een oude werkomschrijving van een vergelijkbare botter van de werf van Kaat en het feit dat de botter vroeger onder het visserijnummer HN 1 viste bevestigen dat laatste in elk geval. Om meer over dit verleden te weten te komen is over de jaren veel speurwerk verricht in de gemeentelijke archieven van Hoorn. Daarbij hebben we veel ontdekt, maar weinig over de botter. Wellicht dat dit onderzoek ons wat meer duidelijkheid verschaft.
En ander onderzoek
Naast de fascinatie voor het verleden van de botter zelf, zijn we geïnteresseerd in alles wat daarmee te maken heeft, zoals de onderhoudsgeschiedenis en oude bouwmethodes, die op een rijke traditie berusten.
Bestuderen van het voorhoofdschot doet ons voorlopig concluderen dat deze in 1945 aangebracht moet zijn, toen er een heel grote timmerklus aan de EB60 is uitgevoerd; er zijn toen immers nieuwe grote bolders geplaatst en we zien geen sporen van bevestigingsmiddelen van de oude delen. Of zien we toch nog iets anders? De schotten zijn indertijd immers niet in rekening gebracht door de werf van Balk, waar dit timmerwerk werd uitgevoerd.
Op basis van bestaande bouten en materiaal van het Zuiderzeemuseum, een bak met bouten van een botterwerf, kunnen we dit bevestigingsmateriaal goed reconstrueren. Dat we zo kunnen werken is weer zo'n pré van samenwerking met het ZZM, er is hier een enorme rijkdom aan historisch materiaal en de nodige deskundigheid, onder medewerkers en vrijwilligers.
Een nieuwe bun
Na drie weken is de oude bun bijna helemaal ontmanteld. Het is wikken en wegen wat de bouwvolgorde moet zijn, veel werk om het nieuwe werk op het oude aan te sluiten en de voortgang is traag. Inmiddels doen we echter ook veel voorbereidend werk. Het vlakken en op dikte schaven van de deken, een laatste partij bouten en doken laten smeden, het laatste hout bestellen en al het materiaal op de helling verzamelen. Daarna komt dan het moment dat we ons echt op het timmerwerk kunnen storten. Langzaam maar zeker worden de contouren van een nieuwe bun zichtbaar. De schotten worden één voor één vervangen. Na het achterschot volgt het voorschot, een tussenschot en een paar reparaties aan het vlak. Op dat moment is de deken nagenoeg verdwenen. Een schoor en de twee nieuwe liggers in de bun zorgen voor wat extra verband in de breedte.
Op het plaatsen van de schotten volgt het monteren van de lijfhouten. Zo komt er weer wat verband in het schip. We demonteren dan gelijk ook maar een boord, zodat we straks ongehinderd dekenpoten kunnen plaatsen. In de smederij worden in dezelfde week de laatste bouten de doken gesmeed.
Bolders en dekenpoten
Na het monteren van lijfhouten worden eerst een aantal dekenpoten vervangen en daarna de zwaardbolders. De huid blijkt daarbij soms behoorlijk aangetast achter de oude inhouten. Deze wordt toch meteen ook opgeknapt, nu we erbij kunnen en vooral met epoxyreparaties. Niet de meest authentieke, maar wel een effectieve oplossing, waar we al de nodige ervaring mee hebben opgedaan. Toch blijkt dit allemaal nog een zeer tijdrovende klus. We lassen daarna dan ook een pauze in, omdat de werkers ook nog andere klussen te doen hebben. De botter wordt waterdicht gemaakt en na een jaar op de kant kan ze begin oktober weer te water. Dat hebben we in elk geval bereikt.
Van de winter willen we de werkzaamheden weer oppakken. De botter ligt inmiddels opnieuw op de helling om in elk geval eens goed dicht gebreeuwd te worden.